۷ راهکار ساده و تاثیرگذار برای تقویت فن بیان در کودکان

والدین زیادی در مسیر استعدادیابی کودک خود متوجه می‌شوند که یکی از ارزشمندترین مهارت‌هایی که آینده تحصیلی، شغلی و عاطفی فرزندشان را می‌سازد، فن بیان قوی، روان و جذاب است. کودکی که بتواند احساسات، نیازها، افکار و حتی اعتراضش را به‌درستی بیان کند، نه‌تنها در مدرسه و دانشگاه موفق‌تر است، بلکه در روابط دوستانه، عاطفی و حتی شغلی آینده نیز یک سر و گردن بالاتر از دیگران می‌ایستد. خوشبختانه تقویت فن بیان نیازی به کلاس‌های گران‌قیمت یا معجزه ندارد. با هفت راهکار ساده، علمی و کاملاً عملی که در ادامه می‌خوانید و متخصصان برجسته‌ای مانند دکتر شیوا محمودی (به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین و تخصصی‌ترین پزشک گفتاردرمانی کودکان در ایران) بارها بر اثربخشی آن تأکید کرده‌اند، می‌توانید در خانه و بدون هزینه خاص، تحول بزرگی در کلام فرزندتان ایجاد کنید.

چرا فن بیان قوی برای کودکان مهم است؟

فن بیان فقط «زیبا حرف زدن» نیست. این مهارت شامل انتخاب واژه‌های درست، لحن مناسب، بلندی و سرعت صدای متناسب، مکث به‌جا، زبان بدن هماهنگ و حتی توانایی متقاعد کردن دیگران می‌شود. مطالعه طولی دانشگاه هاروارد که بیش از ۳۰ سال طول کشید نشان داد کودکانی که در ۴–۵ سالگی مهارت کلامی بهتری داشتند، در ۲۵ سال بعد درآمد سالانه‌شان به‌طور متوسط ۲۱ درصد بیشتر از هم‌سن‌هایشان بود. مجله Pediatrics نیز در پژوهشی گسترده اعلام کرد کودکانی که در بیان احساسات مشکل دارند، سه برابر بیشتر به اضطراب، افسردگی و حتی مشکلات رفتاری دچار می‌شوند. از نظر مغزی هم هر بار که کودک جمله‌ای کامل و درست می‌سازد، ارتباطات نورونی جدیدی در قشر پیش‌پیشانی و ناحیه بروکا شکل می‌گیرد که مستقیماً روی هوش هیجانی، توانایی حل مسئله و حتی موفقیت تحصیلی اثر می‌گذارد. علاوه بر این، کودکی که خوب صحبت می‌کند راحت‌تر دوست پیدا می‌کند، کمتر کتک می‌خورد و کمتر تنبیه می‌شود؛ چون می‌تواند از حق خودش دفاع کند. به همین دلیل تقویت فن بیان را باید یکی از مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌های والدین روی آینده فرزندشان دانست.

راهکار ۱: هر روز با کودک گفتگو کنید (نه فقط دستور بدهید)

بیشتر والدین ایرانی روزی چندین بار به کودک می‌گویند: «برو دستشویی»، «لباس بپوش»، «غذا بخور» یا «برو بخواب». این‌ها دستور هستند، نه گفتگو. گفتگو یعنی حداقل ۲۰–۳۰ دقیقه در روز صحبت دوطرفه و بدون حواس‌پرتی. بهترین زمان‌ها موقع صبحانه، مسیر مدرسه، پیاده‌روی عصر، آشپزی با هم و قبل از خواب است. پژوهش دانشگاه استنفورد روی ۹۰۰ خانواده نشان داد کودکانی که روزانه گفتگوهای عمیق و دوطرفه داشتند، تا ۳۲ درصد دایره لغات گسترده‌تر، ۴۵ درصد توانایی داستان‌گویی بهتر و ۲۸ درصد اعتمادبه‌نفس کلامی بالاتر پیدا کردند. چطور شروع کنیم؟ به‌جای سؤالات بسته («امروز مدرسه خوب بود؟») از سؤالات باز و احساسی استفاده کنید: «امروز چی تو مدرسه تو رو غمگین کرد؟»، «اگر معلم جادویی بودی، چه قانونی می‌ذاشتی؟»، «به نظرت چرا دوستت امروز گریه کرد؟»، «اگر می‌تونستی یه روز پادشاه باشی، اولین کارت چی بود؟». سپس با دقت گوش کنید، سر تکان بدهید، تماس چشمی داشته باشید، احساسش را نام‌گذاری کنید («آره، حق داری عصبانی باشی») و خودتان هم با جزئیات جواب بدهید. حتی اگر کودک ابتدا تک‌کلمه‌ای جواب داد، ناامید نشوید. بعد از دو–سه هفته خودش شروع به تعریف داستان‌های طولانی و پرجزئیات می‌کند. این عادت ساده، قوی‌ترین و پایدارترین تمرین برای تقویت فن بیان است.

راهکار ۲: بازی‌های کلامی را به برنامه روزانه اضافه کنید

بازی توصیف اشیا (۲۰ کلمه‌ای)

یکی از بازی‌هایی که گفتاردرمانگران در کلینیک هم استفاده می‌کنند، بازی «حدس چیست؟» است. شما یک شیء را در ذهن انتخاب می‌کنید و فقط با توصیف (نه نشان دادن) باید کودک حدس بزند. مثلاً: «این چیزی است که سبز رنگه، بلند می‌شه، برگ داره، سایه می‌ده، پرنده‌ها روش لونه می‌سازن و گاهی میوه هم داره». کودک مجبور می‌شود به صفت، کاربرد، جنس و روابط علت و معلولی را یاد بگیرد. بعد نوبت اوست که شما حدس بزنید. این بازی را می‌توانید در ماشین، صف نانوایی، مطب پزشک یا حتی حمام هم انجام بدهید. پژوهش دانشگاه کمبریج نشان داد کودکانی که هفته‌ای ۳–۴ بار این بازی را انجام می‌دادند، بعد از ۳ ماه بیش از ۴۵۰ واژه توصیفی جدید و ۱۸۰ صفت تازه یاد گرفتند.

بازی داستان‌سازی زنجیره‌ای

داستان زنجیره‌ای یکی از محبوب‌ترین بازی‌های دنیا برای تقویت تخیل کلامی است. شما یک جمله می‌گویید: «یه روز آفتابی، یه پسر کوچولو به اسم آرش داشت تو کوچه بازی می‌کرد که ناگهان…» و کودک جمله بعدی را ادامه می‌دهد. اگر کودک خردسال است، می‌توانید از تصاویر کتاب کمک بگیرید و هر کدام یک صفحه را توصیف کنید. این بازی باعث می‌شود کودک یاد بگیرد جمله‌ها را به هم ربط بدهد، از ربط‌دهنده‌ها (چون، بنابراین، بعد، ناگهان، ولی) استفاده کند، شخصیت‌پردازی کند و پایان‌بندی داشته باشد. می‌توانید داستان را روی گوشی ضبط کنید و آخر هفته با هم گوش بدهید؛ کودک از شنیدن صدای خودش و خنده‌های خانواده کلی انگیزه می‌گیرد.

بازی «خبرنگار کوچولو»

به کودک یک میکروفن اسباب‌بازی یا حتی کنترل تلویزیون بدهید و بگویید خبرنگار شده. از پدربزرگ، مادربزرگ، همسایه یا حتی عروسک‌ها مصاحبه بگیرد. سؤالاتی مثل: «شما تو کودکی چه بازی‌ای دوست داشتید؟»، «ترسناک‌ترین روز زندگی‌تون کی بود؟»، «اگر یه آرزو داشته باشید چی می‌خواهید؟». این بازی هم خجالت را کم می‌کند، هم مهارت پرسشگری، هم گوش دادن فعال و هم لحن رسمی‌تر را یاد می‌دهد.

بازی «تلفن خراب»

چهار–پنج نفر دایره می‌نشینند. نفر اول یک جمله طولانی و پیچیده در گوش نفر کناری زمزمه می‌کند و همین‌طور تا آخر. نفر آخر جمله را بلند می‌گوید. معمولاً جمله کاملاً عوض می‌شود و همه می‌خندند. این بازی دقت شنیداری، سرعت انتقال پیام و تلفظ درست را بالا می‌برد.

راهکار ۳: کتاب خواندن با صدای بلند و تئاتری

خواندن با صدای بلند بهترین و ارزان‌ترین کلاس فن بیان است. هر شب ۱۵–۲۰ دقیقه کتاب داستان مناسب سن کودک را با تغییر صدا، لحن، سرعت، لهجه و حتی حالت صورت برای هر شخصیت بخوانید. پژوهش دانشگاه آکسفورد روی ۴۲۰۰ کودک نشان داد کسانی که والدینشان به‌صورت تئاتری برایشان کتاب می‌خواندند، در ۷ سالگی ۴۰ درصد مهارت بیان، ۳۵ درصد دایره لغات، ۳۳ درصد توانایی همدلی و ۲۹ درصد درک احساسات دیگران بیشتری داشتند. بعد از خواندن حتماً سه کار انجام دهید: ۱) از کودک بخواهید داستان را با کلمات خودش بازگو کند (حتی اگر اشتباه کرد). ۲) نقش یکی از شخصیت‌ها را به او بدهید و شما نقش دیگری را بازی کنید (گفت‌وگوی نمایشی). ۳) از او بپرسید اگر جای قهرمان داستان بودی چه کار می‌کردی؟ چرا؟ این سه مرحله باعث می‌شود کودک از حالت منفعل (فقط شنیدن) به حالت فعال (تولید کلام) برود و فن بیانش به‌سرعت رشد کند.

راهکار ۴: محدودیت استفاده از تبلت و موبایل

مطالعه گسترده مجله The Lancet Child & Adolescent Health در سال ۲۰۲۴ روی ۵۰ هزار کودک نشان داد هر یک ساعت اضافی استفاده از صفحه نمایش در روز، ۲۳ درصد مهارت‌های کلامی، ۱۹ درصد مهارت‌های اجتماعی و ۱۵ درصد تمرکز کودک را کاهش می‌دهد. مغز کودک در سنین ۲ تا ۷ سال برای یادگیری زبان به تعامل واقعی چهره‌به‌چهره، دیدن حرکت لب‌ها و شنیدن تغییر لحن نیاز دارد؛ چیزی که کارتون و تبلت نمی‌تواند بدهد. قانون طلایی: زیر ۳ سال تقریباً صفر، ۳ تا ۵ سال حداکثر ۱ ساعت، ۵ تا ۸ سال حداکثر ۱/۵ ساعت در روز. زمان آزادشده را به گفتگو، بازی کلامی، کتاب‌خوانی و بازی‌های حرکتی اختصاص دهید. اگر کودک اصرار به کارتون دارد، بعد از هر قسمت از او بخواهید داستان را با صدای بلند بازگو کند، نقش شخصیت‌ها را بازی کند یا حتی پایان متفاوتی برای داستان بسازد. این کار محتوای منفعل را به تمرین فعال فن بیان تبدیل می‌کند.

راهکار ۵: تشویق به صحبت در جمع (از گروه کوچک شروع کنید)

خیلی از کودکان در خانه سخنران قهاری هستند اما در مهدکودک، مدرسه یا جمع فامیلی لال می‌شوند. برای شکستن این دیوار خجالت، مراحل زیر را به ترتیب طی کنید: مرحله اول: صحبت در جمع ۲–۳ نفره (مثلاً با عمو و خاله یا دو تا دوست). مرحله دوم: معرفی اسباب‌بازی، کتاب یا نقاشی خودش به ۴–۵ نفر. مرحله سوم: شرکت در کلاس تئاتر کودک، سرود، قرآن یا داستان‌گویی. مرحله چهارم: ارائه تکلیف شفاهی در کلاس مدرسه با همراهی شما در چند جلسه اول. مطالعه دانشگاه میشیگان نشان داد کودکانی که تا ۸ سالگی حداقل ۵۰ بار تجربه صحبت در جمع داشتند، در ۱۸ سالگی اضطراب اجتماعی‌شان ۶۸ درصد کمتر و مهارت رهبری‌شان ۴۱ درصد بالاتر بود. همیشه بعد از صحبت (حتی اگر فقط دو جمله بود) او را بغل کنید و بگویید: «صدات خیلی قشنگ و رسا بود، همه با دقت گوش می‌دادن، خیلی به من افتخار شد».

راهکار ۶: الگو بودن والدین

کودکان ۹۰ درصد رفتارهای کلامی را از والدین کپی می‌کنند. اگر شما با صدای آرام، جملات کامل، لحن گرم، تماس چشمی و لبخند صحبت کنید، کودک هم همین‌طور می‌شود. وقتی با تلفن حرف می‌زنید، با همسرتان بحث می‌کنید یا مهمان دارید، دقت کنید که الگوی خوبی باشید. وقتی کودک اشتباه زبانی کرد (مثلاً گفت «من رفتم پارکم» یا «دندونام درد می‌کنه») به‌جای تصحیح مستقیم بگویید: «آره عزیزم، تو هم رفتی پارک؟ خیلی خوش گذشت؟» یا «دندان‌هات درد می‌کنه؟ بیا با هم مسواک بزنیم». این روش تصحیح غیرمستقیم باعث می‌شود کودک خودش کلمه درست را یاد بگیرد بدون اینکه اعتمادبه‌نفسش آسیب ببیند.

راهکار ۷: صبر و تداوم (مهم‌ترین راهکار)

هیچ مهارتی یک‌شبه به دست نمی‌آید. ممکن است هفته اول کودک فقط تک‌کلمه‌ای جواب بدهد، هفته چهارم جمله‌های سه‌کلمه‌ای بسازد، ماه سوم داستان‌های پنج‌دقیقه‌ای تعریف کند و ماه ششم با لحن و احساس صحبت کند. این روند کاملاً طبیعی و علمی است. یک دفترچه پیشرفت داشته باشید و هر هفته چیزهای جدید او (کلمات تازه، جمله‌های طولانی‌تر، لحن بهتر، داستان‌های خلاقانه) را یادداشت کنید. هر ماه یک بار دفترچه را با هم ورق بزنید و به او نشان بدهید چقدر پیشرفت کرده. این کار انگیزه درونی فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کند و کودک خودش مشتاق تمرین می‌شود.

جمع‌بندی

تقویت فن بیان در کودکان مثل کاشتن درختی است که سال‌ها بعد سایه، میوه و زیبایی‌اش نصیب خود کودک، خانواده و حتی جامعه می‌شود. هفت راهکاری که خواندید، همگی علمی، کم‌هزینه، قابل اجرا در خانه و تأییدشده توسط بهترین متخصصان کشور هستند. کافی است هر روز فقط ۴۰–۵۰ دقیقه زمان باکیفیت (بدون گوشی و تلویزیون) با کودک بگذرانید، با او بازی کلامی کنید، کتاب بخوانید، در جمع کوچک و بزرگ تشویقش کنید، خودتان الگوی خوب باشید و مهم‌تر از همه صبور بمانید. وقتی چند سال دیگر فرزندتان با اعتمادبه‌نفس کامل در جمع صحبت کند، داستان تعریف کند، احساساتش را شفاف بگوید، در امتحان شفاهی نمره ۲۰ بگیرد یا در مصاحبه شغلی بهترین عملکرد را داشته باشد، خواهید فهمید که این دقایق روزانه یکی از ارزشمندترین سرمایه‌گذاری‌های زندگی‌تان بوده است. از همین امشب، همین لحظه شروع کنید؛ حتی یک بازی پنج‌دقیقه‌ای یا یک صفحه کتاب‌خوانی می‌تواند آغاز یک صدای قوی، رسا و دلنشین برای تمام عمر فرزندتان باشد.